प्रबास र काम

“जर्मन भाषा बोल्न आउँछ ?” मैले प्रश्न सोझ्याएँ ।
“अँहँ ।” एकछिन छेऊकोसाथीसँग मुखामुख गरेर हाँस्दै र लजाउँदै उत्तर दिई ।
“त्यसो भए त भाँडा माझ्ने काम मात्रै पाइन्छ ।” मैले उल्याउनलाइ भनेँ ।
“त्यो त गरि हालौँला नी । बरु भाँडा पो कत्रा माझ्नु पर्ने हो ?” छेउकीले ठट्टा गर्दै सोधी ।
“डराउनु पर्दैन । त्यहाँ त भाँडा माझ्ने पनि मसिन  हुन्छ रे !” हाँस्दै भनेँ । अनि आफ्नै पीर लागेर आयो ।
म जर्मन दूतावासमा प्रवेशआज्ञा आवेदनका लागी पालो कुरेर बसीरहेको थिएँ । म जस्तै आशा र डर मिश्रित भावना बोकेका देश छोड्ने युवा जमात त्यहाँ उपस्थित थियो । हामीहरुबीचमा यस्तैयस्तै कुराकानीहरु भइरहेका थिए ।
नेपाल छँदा विदेशमा गरिने कामका बारेमा उति राम्रो सोच कमैले राख्छन् । विदेश जाने नेपालीहरु प्राय विना कुनै विशेष तालिम विदेश पस्ने हुँदा उनीहरुले पाउने कामहरु प्राय शारीरिक श्रममा आधारित कामहरु हुने गर्दछन् । निर्माणका काममा ज्याला मज्दुरी, होटेलहरुका भान्छामा भाँडा माझ्ने, वस्तुभाउ चराउने, कारखानामा मज्दुरी, आदिलाई नै बढि प्रचलित कामहरुका रुपमा लिइन्छ । यी सबै कामलाई हामी तल्लो स्तरको काम भन्ने संज्ञा दिने गर्छौँ । प्राय शारीरिक श्रमलाई तल्लो दर्जाको ठान्छौँ । हाम्रा माथिल्लो दर्जाका कामहरु भनेका प्रशासनिक कामहरु हुने गर्छन् ।
एक प्रकारले कामलाई वर्गिकृत गर्ने यसकिसिमको सोच उति असमान्य होइन । तर कामले नै सामाजिक स्तर निर्धारण गर्नु अनि कामले सानो र ठूलो भइन्छ भन्ने मानसिकताले ग्रसित हुनुले हामीलाई कता कता निकम्मा बनाएको छ । कृषि, पशुपालन, व्यापार–व्यवसाय, उद्योगधन्दा, आदि जस्ता सबै उत्पादनमुलक कामहरु हाम्रा दोश्रो प्राथमिकतामा पर्छन् । कतिपय अवस्थामा हामी यी विकल्प छान्नुको सट्टा बिना काम बसिरहन नै उचित ठान्छौँ । हाम्रो विद्यालय या विश्वविद्यालयबाट हाँसिल गरेको ज्ञानले हामीलाई यस्ता कामका लागि अयोग्य बनाउँछ । हाम्रो प्राथमिकतामा त केबल सरकारी कार्यालयको कुर्सीमा रजाइँ गर्नु पर्दछ । हो, समस्या यहाँनिर छ ।
म जर्मनी पसे लगत्तै काम गर्नुपर्ने स्थिति आइप¥यो । हुन त काम गर्दै पढ्छु भन्ने योजनाका साथ आएको थिएँ । तरपनि जीवनका २५ वर्ष सम्म कहिल्यै नगरेको र नसोचेको कामहरुका लागि मानसिक रुपमा तयार हुनै गह्रो भएको थियो । कामका नाममा नीजि विद्यालयमा मास्टरी र पत्रिका तथा छापाखानामा कम्प्युटर चलाउने काम बाहेक अरु खासै केही गरेको थिएन । जर्मनीमा भाषागत समस्याका कारण ती अनुभव र शीपहरुबाट तत्काल आम्दानी गर्न गाह्रो थियो । त्यसैले सामान्य साफ सफाइको कामकै अपेक्षा राखेको थिएँ ।
धेरै आवेदनहरुबाट निराशाजनक उत्तर पाइसकेपछि अन्तिममा आएर एक चिनीया रेस्टुराँमा काम पाइयो । जर्मनी बसाइका पहिला दिनमा हरेक युरोको खर्चलाई नेरुमा बदलेर हेर्न बानीले खानामात्रै पाउने काम भएपनि गर्छु भन्ने मानसिकतामा पु¥याइसकेको थियो । त्यसैले साहुनीलाई काम नसिक्दा सम्म कम पैसा भएपनि हुन्छ भन्ने कबोलका साथ काम थालेँ । उसले सरदर रेट भन्दा कम भएपनि पैसा चाहिँ दिने बताइ । सप्ताहको अन्तमा कामको चाप बढ्ने भएकाले उसले मलाई रेस्टुराँका वेराहरुको मद्दत गर्न राखेकी थिई । टेबलसम्म अर्डर पु¥इदिने, खाएपछि टेबल साफ गरिदिने,बफेमा खाना थपिदिने, आदि काम गर्नुपर्दथ्यो । कामको अन्त्यमा रोजी रोजी खाना पाउने भएकाले काम गर्न पनि निक्कै रमाइलो लाग्दथ्यो । विस्तारै काम सिक्दै जाँदा खान लाउन पुग्ने कमाइ हुन थाल्यो । यसरी सुरु भए प्रवासमा मेरा कामका दिनहरु । यो क्रम झण्डै एक वर्ष सम्म चल्यो ।
यहाँ गर्मीयाममा प्राय मानिसहरु बिदा मनाउने गर्छन् । परिवारका सदस्यहरुसँग छुट्टि मनाउनका लागी मानिसहरु कामबाट महिना दिन सम्मको विदा लिएर देश–विदेश भ्रमणमा जाने गर्दछन् ।  उनीहरुमा विदामा रहँदा कारखानाहरुमा रहेका रिक्त पदका लागि दरखास्त आह्वान हुने गर्दछ । त्यस्ता रिक्त पदमा सोह्र वर्ष भन्दा माथिका जोसुकैले पनि निवेदन दिन पाउँछ । यी पदहर खासगरि विद्यार्थीहरुलाई लक्षित गरेर सृजना गरिएको हुन्छ । यसबेला विद्यालय र विश्वविद्यालयहरुमा पनि लामो समयका लागी बिदा हुने हुँदा उनीहरुले यो समयमा विद्यार्थीहरुले काम र कम्पनी अनुसार राम्रै आम्दानी गर्न सक्छन् । मैले पनि यस्तै काम गर्ने अवसर पाएँ ।
आफू बस्ने ठाउँबाट करीब साढे आठ किलोमिटर परको एउटा मोटरसाइकल कम्पनी टुराटेकमा काम पाएको थिएँ । कम्पनीका कामहरु विहानी पख र साँझ पख अनि राती गरेर तीन वर्गमा विभाजित हुन्छन् । मैले विहानीपख रोजेकोले विहानै साइकलमा या हिँडेर जानु पर्दथ्यो । पाँचबजे आफ्नो पालो सुरु हुने तर त्यसबेला कुनै गाडी नहुने हुँदा साइकल या हिँडेर जानुको बिकल्प थिएन । त्यसैले हिँडेर जाने भए तीन बजे नत्र चार बजे उठेर बाटो लाग्नु पर्दथ्र्यो । अँध्यारो बाटो छिचोल्दै कारखाना सम्म पुग्दा छितिजमा लाली चढि सकेको हुन्थ्यो ।
छ हप्ता लामो काममा मैले करीब ३२० घण्टा जति काम गरेँ । कामका हरेक दिन पट्यार लाग्दा हुन्थे । विहानै उठेर साढे आठ किलोमिटर पर पुग्नु अनि निरन्तर ८ देखि १० घण्टा काम गर्नु उति सजिलो पककै थिएन । फेरी कामको अवधीभर उभिएर काम गर्नु पर्दथ्यो । पहिला केही हप्ता त उभिँदै थकाइ लाग्थ्यो । काम थालेको छ घण्टा भित्रमा विराम लिनु पर्दथ्यो । दिनमा ८ देखि १० घण्टा काम गर्ने अनुमति थियो । घण्टाको हिसाबले पैसा मिल्ने हुँदा कति पटक एकै दिनम १४ घण्टा सम्म काम गरेँ । आएको र कामबाट गएको अनि विराम लिएको समय जति सबै मसिनमा आफ्नो परिचय पत्र घुसार्दा टिपोट हुन्थ्यो ।
खाना बनाएर लैजाने न त समय हुन्थ्यो न त जाँगर नै । पहिले पहिले पाउरोटी र सुपरमार्केटका दुधको एकलिटरका प्याकेटहरु रित्याउने गर्न थाले । पछि दुध बोक्न भारी हुने भएकोले लामो समयदेखि खान छोडेको अण्डा बनाएर लग्न थालेँ । आइतबार एकदिन छुट्टि हुन्थ्यो । त्यो दिन रेस्टुराँको काम गर्थे । त्यसै बेला एक भारतीयको पिज्जेरीयामा पनि काम पाएको थिएँ । त्यहँ पनि समय मिलाएर भ्याएकै हुन्थे ।  डेढ महिना जस्तो होला, ज्यान लाएर काम गरेँ । आउँदा लागेको ऋण फर्काउनलाई पनि त्यति नगरी नहुने थियो । छ हप्ते काममा मास्टरी गरेर ढाइ वर्षमा कमाएको तलब एकैचोटी हात पर्दा बल्ल ऋणको भारी बिसाउन पाएको थिएँ । कामको थकाइ पनि त्यसै बखत मेटिएको थियो ।
पछि पिज्जेरीयाको काम पनि छोडेँ । चिनीया साहुले पनि आफ्ना परिवारका सदस्याहरुबाट काम लिन थल्यो । मेरा लागी त्यो कामले नपुग्ने भयो । पहिले उसको छोराछोरीलाई पढाउने काम दिएको थियो । पछि घरमा हेरबिचार गर्नेको कमी नहुने भएपछि त्यो पनि छुट्यो । आम्दानीको श्रोत सप्पै मर्दै गएको देख्दा नयाँ काम खोज्नु पर्ने भयो । ‘ऋण लागोस दिन नलागोस’ भन्छन् हो रहेछ । एक वर्षको बसाइले भाषामा पनि निक्कै सुधार आइसकेको थियो । त्यही भाषागत दक्षताका कारण सजिलै म्याकडोनल्डमा विक्रेताको काम पाएँ । अहिले सम्म त्यही कामले हात मुख जोड्ने सामथ्र्य दिएको छ ।  हप्ता भरि कक्षाहरु भ्यायो सप्ताहको अन्तमा काम ग¥यो ।

यहाँ काम गर्दै जाँदा धेरै नयाँ कुराहरु सिक्ने अवसर मिल्यो । पहिलेपहिले सोच्थेँ म मात्रै यसरी काम गरिरहेको छु या भनौँ विदेशीहरु मात्रै यसरी काम गर्छन् । तर पछि बुझ्दै जाँदा थाहा भयो यहाँका थुप्रै विद्यार्थीहरु अध्ययनका क्रममा यस्ता सानातिना कामहरु गरेर खर्च चलाउने गर्दा रहेछन् । चाहे घुमघामका लागी पैसा जुटाउन होस् चाहे सप्ताहका अन्तमा हुने पार्टीहरुका लागी खर्च जुटाउनका लागि होस्, यस्ता कामहरु प्राय सबै गर्ने गर्थे । झन् बर्षायामको बिदाका काममा त १६ वर्षका स्कुले केटाकेटीहरु समेतलाई देख्दा दङ्ग परेको थिए । सम्पन्न परिवारबाट भएपनि सानै देखि यसरी काम गर्नाले होला उनीहरु पछि गएर आत्मनिर्भर हुन गाह्रो नपर्ने गरेको । पक्कै पनि सोह्र वर्षे केटाकेटीको काम र अठार वर्ष भन्दा माथिकाको काम एकै किसिमको थिएन । सबैलाई आ–आफ्नो शारीरिक क्षमता अनुसारको काम दिइएको थियो । अठार वर्ष मुनिकालाई दैनिक सात घण्टा भन्दा बढि काम गर्न अनुमति थिएन । उनीहरुले त्यो अवधिमा दुई पटक सम्म विराम लिइ सक्नु पर्दथ्यो । जे होस विकसित देशमा पनि यसरी सानै उमेर देखि काम गर्ने प्रचलनले हाम्रो देशमा यस्तो पद्दति किन विकास नगर्ने भन्ने प्रश्न मनमा उठ्थ्यो । आँखिर सानोतिनो काम गर्दा उमेर छँदै विद्यार्थीहरुले काम गर्नुको अनुभव पनि बटुल्छन् र आत्मनिर्भर हुनुको अर्थ बुझ्छन् ।
काम त मैले स्वदेशमा पनि गरेँ । स्वदेशको काम गराई र यहाँको काम गराईमा आकाश पातालको फरक छ । विशेष त के भने स्वदेशमा उत्पादकत्वमा उति ध्यान दिइँदैन । आफ्नो घण्टा सक्यो गयो । यहाँ त्यस्तो हुँदैन । कामदारले कामको ज्याला पाउँछ । काम भन्दा बाहेक सौचालय जाँदा समेत परिचयपत्र मसिनमा घुसारेर आफ्नो अनुपस्थिति जनाएर जानु पर्छ । बेलाबेलामा धुम्रपानका लागी लिने बिरामको समेत पैसा पाइँदैन ।
यो सबै भोगीरहँदा मैले नेपालमा छँदा आफूले काम गर्ने तरिकालाई सम्झेँ । लाग्यो हामी कति झुटमा बाँचेका रहेछौँ । हामी सँधै आफूलाई पौरखी भन्छौँ । तर पौरखको सही अर्थ हामीलाई थाहा छैन । यहाँको काम गराइ देख्दा यहाँ आउनु भन्दा अघि मैले कहिल्यै काम गरेकै थिएन जस्तो भान भयो । यहाँको कामको एकदमै उच्च अनुशासनले गर्दा नै होला आज यो देश विकासको यो चरम बिन्दुमा पुगेको । अरु कुराका लागी त हामी नेतालाई दोश दिएर पन्छिन सकौँला तर यसका लागि हामी सबैले आफ्नै टाउकामा दोस लिनु पर्छ । जर्मनीमा काम गर्ने हातहरु छैनन् । जनसंख्या वृद्धिदर ज्यादै न्यून छ । तर हाम्रो देशमा थुपै्र जनशक्ति छ । त्यो जनशक्तिले सहि पौरख गर्न सकेमा देशविकासका तमाम सम्भावनाहरु खुल्न जान्छन् । एक दमै ठूलो काम गर्नु पर्छ भन्ने छैन । सानासाना लघु उद्यमबाट पाइला चाल्न सकिन्छ । विकास भनेको क्रमैले हुने कुरा हो । आज विश्वका विकसित मुलुकका रुपमा कहलिएका देशहरुले पनि हिजोका दिनमा हाम्रो देशको जस्तो स्थिति पार गरेका थिए । हाम्रा लागि त्यो यात्रा किन पनि सहज हुनेछ भने विकासका कैयौँ पाटाहरुमा हाम्रो पहुँच सहज छ । विकासित  मुलुकहरुमा सूचना तथा प्रविधिको बिकासलाई आत्मसात गरेर हाम्रो देशले आफ्नो विकासको गतिलाई तीब्र बनाउन सक्छ ।
मैले यहाँ गरेका कुनै काम प्रति पनि मलाई गुनासो छैन । न त दुःख भयो भनेरै गुनासो छ । परदेश आउँदा केही दुःख र कठीनाइ त हुन्छ नै । वास्तवमा कठीन परिस्थितिले नै मानिसलाई खारिनमा मद्दत गर्दछ । प्रतिकुल परिस्थितिले नै जीवनमा आइपर्ने समस्याको सामाना झन् जुझारु भएर गर्न सक्ने सामथ्र्य प्रदान गर्छ । ममा पनि त्यस्तै परिवर्तनहर आएको छ । मलाई लाग्छ म स्वदेश फर्कँदा बेग्लै मान्छे भएर फर्कनेछु । आफै केही गर्नसक्ने भएर फर्कने छु । पैसाको पोको होला नहोला तर अनुभबको भने ठूलो भारी बोकेर फर्कने छु । अस्तु !